Ağcaqanadlar və ağcaqanadlarla ötürülən xəstəliklər artan qlobal problemdir. Bitki ekstraktları və/və ya yağlar sintetik pestisidlərə alternativ olaraq istifadə edilə bilər. Bu tədqiqatda 32 yağ (1000 ppm-də) dördüncü dövr Culex pipiens sürfələrinə qarşı sürfə öldürücü fəaliyyətinə görə sınaqdan keçirilmiş və ən yaxşı yağlar onların yetkin öldürücü fəaliyyətinə görə qiymətləndirilmiş və qaz xromatoqrafiya-kütlə spektrometriyası (GC-MS) və yüksək performanslı maye xromatoqrafiyası (HPLXromatoqrafiya) ilə təhlil edilmişdir.
Ağcaqanadlar birqədim zərərverici,və ağcaqanadlarla ötürülən xəstəliklər qlobal sağlamlıq üçün artan təhlükədir və dünya əhalisinin 40%-dən çoxunu təhdid edir. Hesablamalara görə, 2050-ci ilə qədər dünya əhalisinin demək olar ki, yarısı ağcaqanadlarla ötürülən viruslara yoluxma riski altında olacaq. 1 Culex pipiens (Diptera: Culicidae) insanlarda və heyvanlarda ağır xəstəliklərə və bəzən ölümə səbəb olan təhlükəli xəstəlikləri ötürən geniş yayılmış ağcaqanaddır.
Vektor nəzarəti ağcaqanadlarla ötürülən xəstəliklərlə bağlı ictimai narahatlığı azaltmaq üçün əsas üsuldur. Həm böyüklər, həm də sürfə ağcaqanadlarına qarşı repellentlər və insektisidlərlə mübarizə ağcaqanad dişləmələrini azaltmağın ən təsirli üsuludur. Sintetik pestisidlərin istifadəsi pestisidlərə qarşı müqavimətə, ətraf mühitin çirklənməsinə və insanlar və hədəf olmayan orqanizmlər üçün sağlamlıq risklərinə səbəb ola bilər.
Efir yağları (EO) kimi bitki əsaslı inqrediyentlərə ekoloji cəhətdən təmiz alternativlərin tapılmasına təcili ehtiyac var. Efir yağları Asteraceae, Rutaceae, Myrtaceae, Lauraceae, Lamiaceae, Apiaceae, Piperaceae, Poaceae, Zingiberaceae və Cupressaceae14 kimi bir çox bitki ailələrində olan uçucu komponentlərdir. Efir yağlarının tərkibində fenollar, seskiterpenlər və monoterpenlər kimi birləşmələrin mürəkkəb qarışığı var15.
Efir yağları antibakterial, antiviral və antifungal xüsusiyyətlərə malikdir. Onlar həmçinin insektisid xassələrə malikdirlər və efir yağları tənəffüs yolu ilə qəbul edildikdə, qəbul edildikdə və ya dəri vasitəsilə sorulduqda həşəratların fizioloji, metabolik, davranış və biokimyəvi funksiyalarına müdaxilə edərək neyrotoksik təsirlərə səbəb ola bilər16. Efir yağları insektisidlər, larvisidlər, kovucular və həşərat kovucuları kimi istifadə edilə bilər. Onlar daha az toksikdir, bioloji parçalanır və insektisid müqavimətini aradan qaldıra bilirlər.
Efir yağları üzvi istehsalçılar və ekoloji cəhətdən şüurlu istehlakçılar arasında getdikcə populyarlaşır və şəhər yerləri, evlər və digər ekoloji cəhətdən həssas ərazilər üçün uyğundur.
Ağcaqanadlarla mübarizədə efir yağlarının rolu müzakirə edilmişdir15,19. Bu tədqiqatın məqsədi 32 efir yağının ölümcül larvisid dəyərlərini yoxlamaq və qiymətləndirmək və Culex pipiens-ə qarşı ən təsirli efir yağlarının adenosid fəaliyyətini və fitokimyəvilərini təhlil etmək idi.
Bu araşdırmada An. graveolens və V. odorata yağlarının böyüklərə qarşı ən təsirli olduğu müəyyən edilmişdir, daha sonra T. vulgaris və N. sativa gəlir. Tapıntılar göstərdi ki, Anopheles vulgare güclü larvisiddir. Eynilə, onun yağları Anopheles atroparvus, Culex quinquefasciatus və Aedes aegypti-yə nəzarət edə bilir. Anopheles vulgaris bu tədqiqatda larvisid effektivliyini nümayiş etdirsə də, böyüklərə qarşı ən az təsirli olmuşdur. Bunun əksinə olaraq, Cx-ə qarşı adenosid xüsusiyyətlərə malikdir. quinquefasciatus.
Məlumatlarımız göstərir ki, Anopheles sinensis sürfə öldürücü kimi yüksək effektivdir, lakin böyüklər üçün daha az təsirlidir. Bunun əksinə olaraq, Anopheles sinensis kimyəvi ekstraktları həm sürfələri, həm də Culex pipiens-in yetkinləri üçün kovucu idi və qidalanmayan dişi ağcaqanad dişləmələrinə qarşı ən yüksək qoruma (100%) 6 mq/sm2 dozada əldə edilmişdir. Bundan əlavə, onun yarpaq ekstraktı Anopheles arabiensis və Anopheles gambiae (ss) əleyhinə də larvisid aktivlik nümayiş etdirmişdir.
Bu araşdırmada kəklikotu (An. graveolens) güclü larvisidal və yetkin öldürücü fəaliyyət göstərmişdir. Eynilə, kəklikotu Cx-ə qarşı larvisid fəaliyyət göstərmişdir. quinquefasciatus28 və Aedes aegypti29. Kəklikotu Culex pipiens sürfələri üzərində 200 ppm konsentrasiyada 100% ölümlə larvisid aktivlik göstərdi, LC25 və LC50 dəyərləri isə asetilkolinesteraza (AChE) aktivliyinə və detoksifikasiya sisteminin aktivləşməsinə təsir göstərmədi, GST aktivliyini artırdı və GSH tərkibini 30% azaldı.
Bu tədqiqatda istifadə edilən bəzi efir yağları Culex pipiens sürfələrinə qarşı N. sativa32,33 və S. officinalis34 kimi sürfə öldürücü fəaliyyət göstərmişdir. T. vulgaris, S. officinalis, C. sempervirens və A. graveolens kimi bəzi efir yağları LC90 dəyərləri 200-300 ppm-dən az olan ağcaqanad sürfələrinə qarşı larvisidal fəaliyyət göstərmişdir. Bu nəticə bir neçə səbəbdən ola bilər, o cümlədən onun əsas komponentlərinin faizi bitki yağının mənşəyindən, yağın keyfiyyətindən, istifadə olunan ştamın həssaslığından, yağın saxlanma şəraitindən və texniki şərtlərdən asılı olaraq dəyişir.
Bu tədqiqatda zerdeçal daha az təsirli idi, lakin onun kurkumin və monokarbonil törəmələri kimi 27 komponenti Culex pipiens və Aedes albopictus43-ə qarşı larvisidal fəaliyyət göstərdi və zerdeçalın heksan ekstraktı 24 saat ərzində 1000 ppm konsentrasiyada44 hələ də Culex pipiens və Aedes albopictus-a qarşı 10% aktivlik göstərdi. albopictus.
Oxşar sürfə öldürücü təsirlər rozmarin (80 və 160 ppm) heksan ekstraktları üçün də bildirilmişdir ki, bu da 3-cü və 4-cü mərhələ Culex pipiens sürfələrində ölümü 100% azaltmış, pupa və böyüklərdə toksikliyi 50% artırmışdır.
Bu tədqiqatda fitokimyəvi analizlər analiz edilən yağların əsas aktiv birləşmələrini üzə çıxarmışdır. Yaşıl çay yağı yüksək effektiv larvisiddir və bu tədqiqatda aşkar edildiyi kimi antioksidant aktivliyə malik çoxlu miqdarda polifenol ehtiva edir. Oxşar nəticələr əldə edilmişdir59. Məlumatlarımız göstərir ki, yaşıl çay yağının tərkibində insektisid təsirinə kömək edə bilən gallik turşusu, katexinlər, metilqallat, kofein turşusu, kumarin turşusu, naringenin və kaempferol kimi polifenollar da var.
Biokimyəvi analizlər göstərdi ki, Rhodiola rosea efir yağı enerji ehtiyatlarına, xüsusilə zülallara və lipidlərə30 təsir göstərir. Bizim nəticələrimizlə digər tədqiqatların nəticələri arasındakı uyğunsuzluq bitkinin yaşından, toxuma quruluşundan, coğrafi mənşəyindən, distillə prosesində istifadə olunan hissələrdən, distillə növündən və sortdan asılı olaraq dəyişə bilən efir yağlarının bioloji aktivliyi və kimyəvi tərkibi ilə bağlı ola bilər. Beləliklə, hər bir efir yağının tərkibindəki aktiv maddələrin növü və tərkibi onların zərər əleyhinə potensialında fərqlərə səbəb ola bilər16.
Göndərmə vaxtı: 13 may 2025-ci il